Hayvanlar tek başlarına ya da gruplar hâlinde yaşar. Pek çok çevresel faktör çeşitli hayvanları bir araya getirir. Örneğin Afrika'nın zengin otlakları zebra, antilop gibi canlıların bir araya geldikleri yaşam alanlarıdır.
Bir sokak lambası da pek çok böceği kendine çeker. Bu şekilde bir araya gelmiş canlılara topluluk adı verilir. Bu canlılar organize olmuş gruplar değildir.
Bazı hayvanlar sosyal grup adı verilen organize olmuş gruplar oluşturur. Bir sosyal grup belirli görevleri yerine getirmek için özelleşmiş üyelerden meydana gelen ve kendi kendine yeterli olan bir popülasyondur.
Grubun hayatta kalması özelleşmiş olan üyelerin yakın iş birliğine bağlıdır. Bundan dolayı bir sosyal grubu çok hücreli bir organizmaya benzetebiliriz. Farklı görevleri üstlenen hücrelerden meydana gelen organizma bir bütün hâlinde çalışır.
Bir sosyal grubu oluşturan bireyler de özel görevleri yerine getirmek için farklılaşmıştır. Çevremizi incelediğimizde çok çeşitli sosyal grup örnekleri ile karşılaşırız. Bu tür grupları oluşturan bireylerin sergiledikleri davranışlar sosyal davranışlar olarak adlandırılır. Sosyal davranışlar iş birliğine dayalı davranışlar , çatışma davranışları ve iletişim davranışları şeklinde gruplandırılarak incelenebilir.
İş Birliğine Dayalı Davranışlar
Bir topluluğu oluşturan bireyler, avlanma, savunma, yaşam alanı bulma, çiftleşme ve yavruları koruyarak soylarını devam ettirme gibi karşılıklı iş birliğine dayalı olan çeşitli davranışlar sergiler.
Bu davranışları, balık sürüleri, kuş sürüleri, misk öküzleri, aslanlar, vahşi köpekler gibi pek çok canlı grubunda görebiliriz. Grubu oluşturan bireylerin hayatta kalabilmesi iletişime dayanır. Grup üyeleri arasında iletişim sesle, görsel ya da kimyasal uyarıcılar ile sağlanır.
Örneğin grup üyelerinden birisi bir tehlike olduğunu hissettiğinde diğer bireylere de haber verir ve bütün grubu uyarır. Böylece grup, tehlikeden kaçma davranışı gösterir. Gruplar ayrıca iş birliği yaparak avcılara karşı savunma davranışı sergiler. Örneğin erkek misk öküzleri tehlike karşısında halka oluşturur ve yavruları bu halkanın ortasına alır. Böylece hem yavrularını hem de kendilerini korumaya çalışır.
Küçük kuşlar ise iş birliği yaparak karga ve atmacalara saldırır, av olmaktan kurtulur. Bu davranış çete davranışı olarak da adlandırılır. Grup hâlinde iş birliği yaparak avlanma davranışı ise kurtlar, aslanlar ve vahşi köpeklerde görülür.
Aile içi ilişkiler ebeveyn ve yavru arasındaki iş birliğine dayalı davranışları içerir. Bu ilişkiler bir ailede hem genç bireylerin besin bulma, savunma ve korunmasını sağlamada hem de ebeveynlerin soyunu sürdürmesinde oldukça önemlidir.
Çatışma ve Baskınlık Davranışları
Sosyal gruplar hâlinde yaşayan hayvanlarda bazen karşılıklı iş birliği yerine çatışma davranışları da görülür. Çünkü organizmalar kalabalıklaştıkça besin yaşam alanı ve eş için rekabet çoğalır. Rekabet ise grup içindeki çatışmayı arttırır.
Bu durum grubu oluşturan hayvanlar arasında sosyal hiyerarşinin ortaya çıkmasına neden olur. Sosyal hiyerarşi bireylerin üstünlüklerine göre derece derece sıralanması ve birbirlerini kontrol etmesidir.
Üstünlük hiyerarşisi ya da tecrübeli birey üstünlüğü kavgalar sonucu kurulur. Üstünlüğünü ispatlayan bireyler gereksinimlerini diğerlerinden önce karşılama hakkına sahip olur ve sembolik tehdit davranışları gösterir.
Bunlar grubun diğer bireyleri tarafından açıkça anlaşılan ve galibiyeti gösteren davranışlardır. Örneğin kızıl gergedanlarda çatışmayı kazanan bireyin memelerinin kırmızı olması, bazı balıklarda vücudun renklenmesi ve şişmesi bu galibiyet davranışlarındandır.
Kavgayı kaybeden ve galibiyet davranışları ile karşı karşıya kalan hayvan ise ya ortamdan uzaklaşır ya da yenilgiyi kabul ettiğini sergileyen davranışlar gösterir. Örneğin kurt ve köpeklerde kaybedenin yenilgiyi kabul etmesi, kazananın önünde boyun eğilerek gösterilir. Bu durumda kazananın saldırgan davranışı son bulur ve üstünlük pozisyonu korunmuş olur.
Tavuk, ördek ve hindilerde ise üstünlük, gagalama davranışı ile sağlanır. Hiyerarşik olarak üst düzeyde bulunan en tecrübeli birey, ihtiyaçlarını en önce karşılar. Besin, su ve tüneklere ilk önce sahip olur ve diğer bireyler tarafından da kabul görür. Böylece oluşan ast-üst düzenlenmesi toplulukta kimin neyi alacağı konusundaki kargaşayı ortadan kaldırır. Bu durumda topluluğun alt düzeyindeki bireyler yemek ve su için beklemek zorunda kalır.
En alt düzeydeki bireylerin yaşaması zordur. Bu şekilde güçlü olanların hayatta kalma şansı daha fazla olur.
Hayvanlarda Yurt Savunması
Hayvanlar yaşadıkları ortamda varlıklarını sürdürmek ve nesillerini devam ettirmek için beslenmek ve üremek zorundadır. Bir bireyin beslenme, eşleşme ve yavru büyütme amacıyla kendi türünden başka bireylere karşı koruduğu alana yurt ( territoryum, savunak, egemenlik alanı ) denir.
Yurt savunması, kuşlarda kolayca anlaşılabilmiştir. Erkek kuş, çiftleşme mevsiminin başında bir alan seçer. Komşu alanların sahibi olan erkek kuşlarla sınırlar tamamen belirleninceye kadar kavga ederek yurtlarını savunur.
Örneğin sumsuk kuşları, aralarında boyunlarını uzatıp birbirlerini gagalayabilecek kadar küçük mesafeler bırakacak şekilde yuva yapar, yurtlarını bağırıp çağırarak ve birbirlerini gagalayarak savunur.
Bazı hayvanlarda ise aslanlarda olduğu gibi yurt çok daha büyük alana sahiptir. Hayvanlar arasındaki yurt edinme eğilimi, canlıların yaşadığı ortamı en verimli şekilde kullanmaya yöneliktir. Çünkü yurt savunması bireyler arasındaki çekişmeyi azaltır, populasyon büyümesini kontrol altında tutar ve bireylerin habitatları içinde eşit olarak dağılmasını sağlar. Eşit dağılımdan dolayı da çevresel kaynaklar en iyi şekilde kullanılır.
Sosyal Gruplarda İletişim
İletişim, sosyal davranışların gerçekleşmesinde önemli bir yere sahiptir. Bu sebepten sosyal grubu oluşturan bireyler aralarında iletişimi sağlayan çok çeşitli mesajlar oluşturur. Bu mesajlar kimyasal salgılar, sesli ya da görsel uyarılar şeklinde olabilir.
Birçok hayvan tarafından haberleşmede kullanılan kimyasal salgılara feromon denir. Feromonlar eşeysel çekim için kullanılabilir ve aynı türe ait bireylerin davranışlarını etkiler. Örneğin dişi ipek böceği, o kadar güçlü feromon salgılar ki 3 km'den daha uzaktaki erkeği uyarabilir.
Ağaç güvesi, hamam böceği ve diğer birçok böcek, karşı eşeyi çekici feromonlar salgılar. Sesli mesajlar böcekler, kurbağalar, kuşlar, balinalar gibi pek çok hayvan grubu arasında önemlidir. Erkek cırcır böcekleri ( Gryllus campestris ), oluşturdukları sesle dişileri cezbeder.
Balinalar 10 km'den fazla mesafe boyunca kendi aralarında su altı şarkılarıyla iletişim kurar. Görsel mesajlar arılar arasındaki iletişimi sağlamada önemlidir.
Arılar iletişimlerini özgün vücut hareketlerinden oluşan bir çeşit dans ile sağlar. Örneğin bir arı nektarca zengin bir alan bulduğunda, bu alanın yönünü ve kovana uzaklığını diğer arılara haber verir. Arılardaki iletişim davranışlarını inceleyen K. V. Frisch, arıların haberleşme için iki çeşit dans yaptıklarını bulmuştur.
Bunlardan birincisi halka dansıdır. Bu dans, besin kovana yakın olduğunda yapılır.
İkincisi ise sallanma dansıdır. Bu dans da besin, kovana uzaktaysa yapılır. Ayrıca besinin yönü de sallanma dansı ile gösterilir. Arılar, yönlendirme işleminde, besinin yerini anlatırken güneşin konumunu ve yiyeceğin bu konuma olan açısını esas alır.